Hồ Ba Bể ở độ cao khoảng 145m so với mặt nước biển, có diện tích mặt nước là hơn 650 ha, dài gần 8 km, có thắt nút ở giữa và được bao bọc bởi những dãy núi đá vôi có nhiều hang động và suối ngầm. Nguồn nước chính ở hồ được cung cấp từ 3 con sông. Năm 1995, với những giá trị về du lịch và sinh thái, hồ được Hội nghị Hồ nước ngọt thế giới, tổ chức tại Mỹ, công nhận là một trong 20 hồ nước ngọt đặc biệt của thế giới, cần được bảo vệ.

Không chỉ đẹp về cảnh quan, hồ Ba Bể còn đi vào lòng người Việt Nam bởi một sự tích đẹp, có tính giáo dục.

Hồ Ba Bể mệnh danh là thiên nhiên đệ nhất hồ. (Ảnh minh họa)

Sự tích Hồ Ba Bể kể rằng, xưa ở Bắc Kạn, mỗi năm dân làng Năm Mẫu đều có tổ chức lễ cúng Phật lớn, gọi là lễ Vô Giá. Dân chúng khắp miền mạn ngược tề tựu lại rất đông. Một hôm, có một bà lão bệnh cùi đến làng dự lễ. Quần áo bà rách rưới, tả tơi. Người bà bốc mùi hôi hám, rất khó chịu, khiến mọi người phải lánh xa. Bà lão hủi này đến nhà nào xin ăn, đều bị xua đuổi, mắng nhiếc. Người ta sợ lây bệnh cùi hủi.

Tuy nhiên, có người biết động lòng thương hại. Đó là một người đàn bà goá, ở với con trai. Bà không kinh tởm, gọi bà lão hủi vào nhà cho ăn uống no đủ. Sau đó, bằng lòng cho bà lão ăn mày ngủ nhờ một đêm, ở góc vựa lúa, trong lều. Đến nửa đêm, hai mẹ con bỗng giật mình thức giấc, nghe có tiếng động ầm ầm dữ dội từ phía vựa thóc. Mở cửa vựa thóc ra, không thấy bà lão cùi đâu, mà là một con rắn lớn uốn mình ầm ầm như tiếng sấm. Hai mẹ con kinh hãi trở ra, thao thức, lo sợ, không ngủ được nữa. Đến sáng, thấy bà lão đi ra từ vựa thóc, nói: “Tôi thật sự không phải là người, chỉ giả dạng ăn mày để thử lòng từ thiện của tín hữu nam nữ đến làng Năm Mẫu lễ Phật. Tất cả mọi người đều xua đuổi tôi, ngoại trừ 2 mẹ con nhà này. Họ đều là khẩu Phật tâm xà, sẽ không tránh khỏi hình phạt của bề trên đã giao phó cho tôi thi hành. Hai mẹ con bà biết thương kẻ khốn cùng, cho nên tôi xin báo trước là sắp có tai họa lớn xảy ra. Hễ khi nào thấy có nước nguồn bắt đầu đổ về đây, thì hai mẹ con hãy mau mau chạy lên đỉnh núi mà tránh”.

Nói xong, bà lão biến mất. Qua ngày hôm sau, trong lúc mọi người đang chen nhau đến dự lễ Phật giữa làng, bỗng nhiên, nước ở đâu cuồn cuộn đổ tới tứ phía, tràn vào thung lũng. Người ta trèo lên mái nhà, trèo lên cây. Nhưng nước cứ dâng tràn đầy lên mãi, ngập cả những nóc nhà và cây cao. Tất cả mọi người đều bị chết ngộp, trừ 2 mẹ con bà goá kia đã chạy vội thoát lên được trên đỉnh núi cao.

Trên núi, hai mẹ con dựng lên một gian nhà nhỏ sinh sống. Nơi này, về sau trở thành một ngôi làng đông đúc, và ngày nay vẫn có tên là làng Năm Mẫu. Cả thung lũng bị nước tràn ngập thì hoá thành 3 cái hồ rộng lớn, mênh mông như bể, nên người ta gọi là Hồ Ba Bể. Nước ở ba hồ lưu thông nhau, nhưng ghe thuyền không thể đi được từ hồ này sang hồ kia, vì có các đập đá lớn ngăn trở. Hồ Ba Bể rộng bát ngát, nước trong xanh như ngọc bích, nổi bật giữa núi rừng hùng vĩ của miền thượng du Bắc Việt…

Mang những giá trị to lớn về tài nguyên nước, cảnh quan và hệ sinh thái nhưng hồ vẫn chưa được thực sự trân trọng. Nạn khai thác quặng, xây dựng bừa bãi và chặt phá rừng.. . của con người diễn ra liên miên khiến chỉ trong vòng 30 năm trở lại đây, những hồ khổng lồ trong hệ thống hồ Ba Bể dần biến mất. 3 trong 6 hồ là Pé Tú, hồ Pé Vài và hồ Pé Nản đã bị bồi lấp hoàn toàn. Hồ Pé Lèng cũng đang bị bồi lấp 1/3 diện tích. Vì thế, nếu không nhanh đưa ra các biện pháp khắc phục, chắc sớm thì muộn, hồ Ba Bể sẽ chỉ còn trong ký ức.